Vanaf de molen gaat u de
Catherijnestraat omlaag.
Boven aan de Catherijnestraat, aan
de
rechterkant vindt u de commissiewoningen. Het U-vormige complex
gaat
via de Klarendalseweg de Paulstraat in. Ze werden in 1865
(Paulstraat)
en 1873 (Catharijnestraat) naar een ontwerp van de
architecten W.
Post en W.A. Nicola gebouwd. De woningen zijn in 1987 ingrijpend
verbeterd door Woningstichting Openbaar Belang. Aan de buitenzijde
zijn
de traditionele luiken gehandhaafd en zijn de gevels gereinigd en
opnieuw gevoegd.
Reeds in 1853, voorafgaande aan de
verschijning van het KIVI-rapport* in 1855 waarin onder meer
aandacht
werd besteed aan de woontoestanden van de Arnhemse arbeiders, werd
in
Arnhem door de Vereniging tot Nut van 't Algemeen de eerste
filantropische woningbouwvereniging opgericht: "de Vereeniging tot
het
verschaffen van geschikte woningen aan de arbeidersklasse",
kortweg "De
Commissie" genoemd.
Dit maakt haar waarschijnlijk tot
een
van de eerste woningbouwverenigingen in Nederland. In 1904 werden
door
de in 1894 opgerichtte woningvereniging "Openbaar Belang" alle 134
door
de Commissie gebouwde woningen overgenomen. De aanleiding
van
deze overname was enigszins vreemd te noemen, want ondanks
de
filantropische ideeën van "De Commissie" had de overname te maken
met het feit dat er niet genoeg winst werd gemaakt op de verhuur
van de
huisjes.
In ongeveer 20 jaar bouwde zij vier
complexen, waarvan alleen het complex in Klarendal bewaard is
gebleven.
De andere drie stonden op de plaats waar nu de Spoorwegstraat en
de
Noord- en Zuidstraat lopen. Het waren oorspronkelijk
eenkamerwoningen
met een huiskamer, twee bedsteden en een zolderruimte. Het toilet
stond
buiten. Alhoewel ze beter waren dan de huisjes, die eerder voor de
arbeiders werden gebouwd, waren ze niet groot, 25 vierkante meter.
Er
werd midden in de kamer gekookt, de wat grotere kinderen sliepen
op
zolder en de pasgeborenen sliepen dikwijls in mandjes in de
ouderlijke
bedstee. Ondanks de beperkte ruimte waren ze van een degelijke
kwaliteit.
In 1859, de "Commissie" had op dat
moment 105 woningen in haar bezit, werd in het jaarverslag melding
gemaakt van de beroepen van de huurders. Er woonden ondermeer
stadscommiezen, timmerlieden, wagenmakers, kleermakers,
wagenmakers,
politieagenten, wasvrouwen, dagloners,
krantenbezorgers.
* Het Koninklijk Instituut Van
Ingenieurs, kortweg KIVI voerde op verzoek van Koning Willem II
een
studie uit naar de kwaliteit van de gebouwde en te bouwen
woningen. Dr.
Woltersom, die de Arnhemse bijdrage aan het voornoemde rapport
heeft
geschreven was een van de oprichters van "De Commissie".
Links onder aan de Catharijnestraat
aangekomen ziet u twee complexen lage bejaardenwoningen, elk met
een
poort middenin. De huisjes werden gebouwd in 1866 als twee
U-vormige
blokken.
Opdrachtgever was de
liefdadigheidsinstelling "Sint Peters Gasthuizen". In de vorige
eeuwen
werden er door het St. Peters Gasthuis vele huizen voor de
allerarmsten
gebouwd. De vermelding in het eerder genoemde KIVI-rapport van de
woningen van het Peters Gasthuis in de binnenstad deed het bestuur
besluiten tot afstoting van deze woningen en de bouw van nieuwe
woningen op de voormalige gasthuismoeshof van het St.
Catharijnegasthuis. In totaal werden er 36 woningen gebouwd in 2
blokken met een gemeenschappelijke tuin.
De U-blokken vormen tevens de
aanzet
tot een rechthoekig verkavelingspatroon, dat later voor grotere
delen
van Klarendal is aangehouden. Voor die tijd was er in Klarendal
sprake
van een rommelig stratenpatroon. De huisjes zijn heel sober, maar
verraden toch hier en daar de liefde voor het bouwvak, zoals in de
manier waarop door verspringingen het hoogte verschil wordt
opgevangen.
Ze werden ontworpen door H.C. Berends, timmerman-bestuurslid van
de
liefdadigheidsvereniging. De woningen, die in 1983 ingrijpend zijn
verbeterd, zijn een aantal malen bedreigd met sloop, aangezien zij
niet
meer voldeden aan de eisen die r op dat moment werden gesteld aan
de
vernieuwde eisen van woningbouw..
Onder aan de Catherijnestraat slaat
u
rechtsaf en loopt u de Sonsbeeksingel op tot aan de Paulstraat die
u
inslaat.
In het midden van de Paulstraat
vindt
u aan beide kanten een complex van 93 nieuwbouwwoningen. Dit
complex
van nieuwbouwwoningen ligt verspreid door het onderstuk van
Klarendal.
De woningen zijn ontworpen door Bureau STUT uit Den Bosch. De
realisatie van dit complex vervangende nieuwbouw in 1984 betekende
een
historische doorbraak in de stadsvernieuwing in Klarendal.
Vanaf het allereerste begin zijn
toekomstige bewoners en de bewonersorganisatie Werkgroep Klarendal
bij
het project betrokken door middel van een Buurt Ontwerp Groep.
Uniek
aan dit complex is de flexibele woningindeling: de toekomstige
bewoners
konden in overleg met de architect zelf de woningindeling bepalen.
Dit
onderdeel vond plaats als onderzoek van de Stuurgroep Experimenten
Volkshuisvesting van het Ministerie van Volkshuisvesting. Nog een
bijzonderheid aan de woningen zijn de relatief grote terrassen en
balkons, een specialiteit van het architectencollectief.
U gaat nu rechtsaf de Putstraat in.
Vroeger was de Putstraat een echte straat, na de sanering is het
meer
een verbindingstraat geworden. Links vinden we tussen twee
woningen een
pleintje met een muurschildering.
Na de onderdoorgang gaat u rechtsaf
de Hovenierstraat in. U komt nu bij het woningbezit van Openbaar
Belang.
Dit unieke project uit de
geschiedenis van de Nederlandse woningbouw (gebouwd in de periode
1896
- 1906) was het gevolg van ernstige cholera- en tyfusepidemieën in
1888.
Vanaf 1830 groeide Klarendal uit
tot
een krottenwijk, dit was gedeeltelijk te danken aan het standpunt
dat
het bouwen en verhuren van arbeiderswoningen een particuliere
aangelegenheid was. Plannen tot verbetering van de situatie werden
keer
op keer verworpen. Echter na de epidemieën in 1888 werd in 1890
het voorstel van directeur Lindo van Gemeentewerken, om tot
sanering
van het meest verloederde deel over te gaan door de Arnhemse
gemeenteraad goedgekeurd. In 1892 werd er gestart met aankoop en
onteigeningen. Meer dan 2 ha werd met de grond gelijk gemaakt. Op
het
braakliggende terrein werd een nieuw stratenplan gerealiseerd. In
plaats van een bebouwing die kriskras zonder enige planning als
een
bonte lappendeken het beeld bepaalde, werd in het nieuwe ontwerp
rekening gehouden met de zonlichttoetreding door de straten in een
noord-zuid richting te situeren.
Het stedenbouwkundig concept is
afkomstig van de gemeente Arnhem, van de hand van J.W.C. Tellegen,
directeur van gemeentewerken (1891-1901) en de motor achter de
hele
saneringsoperatie.
De eerste fase van de nieuwbouw kon
pas in 1896 worden gerealiseerd worden door de pas opgerichte
filantropische woningbouwvereniging Openbaar Belang. Het doel van
deze
vereniging was goede en ook goedkope woningen te bouwen voor de
arbeiders. In het bestuur van Openbaar Belang zaten naast de
directeur
van gemeentewerken, raadsleden en enkele vooraanstaande
Arnhemmers.
Dat er pas 4 jaar na de sloop
gebouwd
kon worden, had te maken met het feit dat de vraag naar
huurwoningen
steeg en ook vaak de hoge huren voor de slecht betaalde arbeiders
niet
waren op te brengen. Het gevolg was "kraken" van de nog niet
gesloopte
woningen met als resultaat vertragingen in de bouwplannen.
De eerste woningen die werden
opgeleverd bestonden uit een 34tal woningen, die bestonden uit een
tweekamer-alkoof, een kelder en een aangebouwd toilet met een
huurprijs
van fl. 2,- per week. Op de hoek van de Koolstraat en de
Klarendalseweg
werden een viertal gestapelde woningen gerealiseerd. Als u hier
naar de
plaquette kijkt, ziet u dat de woningen in 1898 zijn opgeleverd.
De architectuur van de woningen
links
in de Hovenierstraat, in U-vorm doorlopend naar de Koolstraat, is
neoklassiek.
Het ontwerp van deze woningen is
van
de heren V.G.A. Bosch en F.K. Ozinga, beiden bestuurslid van
Openbaar
Belang.
Het complex uit 1896 is in 1991
ingrijpend verbeterd. In feite zijn alleen de voorgevel en de
bouwmuren
gehandhaafd.
Omdat de woningen verzakten is er
een
geheel nieuwe dragende vloerconstructie ingebracht. Deze uiterst
kostbare renovatie is mede mogelijk gemaakt door subsidie uit het
Monumentenfonds. Mede daardoor zijn de unieke details aan de
woningen
bewaard gebleven, zoals de roosters in de voordeuren. Deze dienden
om
de bedsteden te ventileren.
Verderop tijdens de wandeling komt
u
nog andere complexen tegen van Openbaar Belang, die in
tegenstelling
tot dit complex bestaan uit een mengeling van neostijlen.
Aan de overzijde van de
Klarendalseweg voorbij de Akkerstraat, op de rechterhoek van de
Oost
Peterstraat staat een winkel/woonhuis, gebouwd in 1930 door de
Arnhemse
architect G. Feenstra van het gelijknamige architectenbureau in de
stijl van de Amsterdamse School, hetgeen in die tijd erg in trek
was.
U loopt verder de Klarendalseweg in
en passeert de panden van het voormalige buurthuis "Ons Huis",
waarin
vroeger het Leger des Heils was gevestigd en het voormalige pand
van de
Gezinsverzorging (Klarendalseweg 30). Dit pand is gebouwd door de
Firma
de Gruyter en wellicht ook ontworpen door het bouwbedrijf van deze
firma. Wanneer men achterom loopt is nog te zien dat hier vroeger
een
boerderij gevestigd was.
U gaat nu tussen de nieuwbouw en
het
voormalige pand van de Gezinsverzorging een steegje in dat
doorloopt
naar de West Peterstraat. Over de volle lengte van de muur
kunt u
een kunstwerk bewonderen. Deze muurschildering is van Els van der
Kooi
en is onderdeel van een kunstopdracht die bestaat uit drie
muurschilderingen in de Peterbuurt. Uniek is dat de Werkgroep
Wijkbeheer Peterbuurt zonder tussenkomst van allerlei commissies
heeft
kunnen werken. Er is een prijsvraag uitgeschreven voor kunstenaars
in
de wijk, er is een keuze gemaakt uit de inzendingen en de
kunstenares
heeft inspraakavonden georganiseerd voor haar ontwerpen. De
muurschilderingen zijn in 1991 opgeleverd.
In de West Peterstraat aangekomen
ziet u rechts het voormalig Volksbadhuis. Waarschijnlijk zijn
zowel het
Volksbadhuis als het Volkskosthuis gebouwd als een vorm van
liefdadigheid door instellingen als de "Vereniging tot het Nut van
het
Algemeen". Deze vaak door gegoede burgers opgerichte verenigingen
richtten zich vanaf omstreeks 1850 op het welzijn van de
"minvermogende
klasse".
Ook de woningbouwvereniging
Openbaar
Belang komt indirect voor uit het Nut. Met de bouw van het
Volkskosthuis (inmiddels gesloopt en vervangen door nieuwbouw aan
de
Hommelseweg) en het Volksbadhuis wilde men de gezondheidstoestand
van
de armere wijkbevolking verbeteren.
Zeker is dat het Volkskosthuis
gebouwd is door de Arnhemse architect A.R. Freem. Het stond tot in
de
jaren zeventig aan de Hommelseweg. Het sleet zijn laatste jaren
als
pension voor buitenlandse werknemers. De verwantschap in de
architectuur met het badhuis is zodanig, dat aangenomen kan worden
dat
A.R. Freem ook de architect is van het Volksbadhuis. Het is
gebouwd
rond 1890 in een neorenaissancestijl. Het badhuis heeft nog als
zodanig
dienst gedaan tot 1984. Momenteel is het verhuurd aan een
duivensportvereniging.
Tegenover het voormalig badhuis
staat
nog het pand van de inmiddels verdwenen Nationaal Christelijke
Geheelonthouders Vereniging. Als u goed kijkt kunt u de naam nog
op de
gevel zien staan. Het pand wordt nu gebruikt door een
biljartvereniging.
U loopt nu richting spoordijk,
links
vindt u op nummer 59 nog een van de beter bewaarde boerderijen van
Klarendal.
Aan de overkant van de
Sonsbeeksingel, tegen het spoorwegtalud, stonden vroeger een
aantal
winkelpanden. Deze zijn in afwachting van de spoorverbreding rond
1980
gesloopt. Deze winkelgalerij vormde vanaf 1926 de toegang tot het
stadscentrum. De winkelgalerij bestond uit een zeer exclusieve
groep
winkels. Slechts na een zware selectie mocht men er zich vestigen.
Bij de opening van de galerij had
men
de volgende branchesamenstelling voor ogen: comestibles en
uitgesneden
vleeswaren, elektriciteit- en verlichtingsartikelen, fruit en
groente,
zuivelartikelen, galanterieën en lederwaren, tabaksartikelen, een
rijwielhandel, banketbakker, kruidenier, schoenenhandel,
herenhoeden,
drogist, gereedschappen en een poelier. In totaal 18 zaken, achter
elke
ruit een. De architect Feenstra heeft hier een van de eerste
winkelgalerijen in Arnhem gebouwd. De meeste winkels waren immers
verbouwde voormalige herenhuizen. De licht voor- en
achteruitspringende
gevel diende om de aandacht op de winkels te vestigen, de
lichtreclame
was integraal in de gevel opgenomen om een zo groot mogelijke
eenheid
te krijgen. Het glas in lood was van de Utrechtse kunstenaar K.
Kuiler.
U gaat rechtsaf richting
Hommelsepoort en vervolgens op de hoek weer rechts, de Hommelseweg
op.
Aan de overkant, net niet meer in
Klarendal, ziet u op nummer 9-11 een pand gebouwd in 1916 in Art
Deco
stijl. De originele gepolijste granieten gevelbekleding is door de
vele
verbouwingen bijna verdwenen. Gelukkig heeft de eerste verdieping
minder schade opgelopen. Boven de drie glas-in-lood ramen zijn nog
steeds de fraaie meisjeskoppen in natuursteen te zien. Het dak is
afgewerkt met een balustrade en een smeedijzer hekwerk. De
architect is
W.G. Welsing. Dit is een van de vele winkelpanden die door Welsing
werden gebouwd voor de firma de Gruyter.
Iets verder de Hommelseweg op gaat
u
rechts een poort in en komt u uit op het in 1860 gedateerde
Luthers
Hofje.
Het hofje met oorspronkelijk 22
woninkjes is gebouwd in opdracht van de Evangelische Lutherse
Gemeente
in Arnhem. Het geld voor dit hofje kwam van het onteigeningsbedrag
voor
de huizen die de kerkelijke gemeente destijds in de nabijheid van
de
Rijnpoort beheerde. Samen met de toenmalige stadsarchitect
Heuvelink
werd toen besloten dit geld te gebruiken voor de bouw van het
hofje. In
1858 had de Evangelisch Lutherse Gemeente een stuk land aan de
Hommelseweg van het Burgerweeshuis gekocht. Het van oorsprong
geheel
vrijstaand complex kreeg in 1890 de buitenprivaten, nadat het
geheel
was ingebouwd. Het is een goed voorbeeld van huisvesting voor
"ouden
van dagen", waar toendertijd vaak in werd voorzien door kerkelijke
instellingen.
De oorspronkelijke ontwerpers waren
twee ambachtslieden, tevens "broeders" in de Lutherse Gemeente, de
heren Traanboer (van beroep smid) en Beijer (van beroep
timmerman). Let
u op de gedenkstenen die aan de ingang op de muur van de
poortwoninkjes
te vinden zijn. Het hofje is in 1983 grondig gerenoveerd.
Terug op de Hommelseweg gaat u
rechtsaf en vervolgens de tweede straat rechts in, de Noord
Peterstraat. U komt nu in de Peterbuurt. Deze nieuwbouw, bestaande
uit
117 woningen is gebouwd in 1986/87 in opdracht van de Centrale
Woningstichting Arnhem door projectarchitect Peter Ghijsen van
Bureau
Kristinson uit Deventer. De architectuur is strak, een duidelijke
breuk
met de grillige patronen uit de jaren zeventig. Door de hoge
woonlasten
hadden de toekomstige bewoners aangedrongen op energiezuinige
huizen.
De opvallende luiken wijzen dan ook op de bijzondere aandacht voor
energiebesparende technieken bij de bouw van deze woningen.
Centraal in deze buurt ligt het
Peterplein, oorspronkelijk gepland als een levendig
ontmoetingspunt in
de buurt. In de buurt van dit plein vinden we nog twee
muurschilderingen van Els van de Kooi, namelijk in de
onderdoorgang
naar de Agnietenplaats en op een muur in de Oost Peterstraat.
U gaat vanaf het plein links de
Landbouwstraat in en komt ook hier de karakteristieke panden van
Woningstichting Openbaar Belang weer tegen.
Waren het eerst de heren V.G.A.
Bosch
en F.K. Ozinga, die verantwoordelijk waren voor de bouw van de
woningen
in de omgeving van de Putstraat gesaneerd, toen de Landbouwstraat
aan
de beurt was ontwikkelde de huisarchitect Rademaker een nieuw type
woning naast de 3 standaardtypes die voor de eerste bouwfases in
Klarendal en Lombok waren ontwikkeld.
Het vierde type, waarvan er maar
negen van zijn gebouwd was speciaal ontwikkeld voor de leefstijl
in
Klarendal. De landarbeiderswoning had een open achterhuis voor
kleinvee
en opslag van landbouwproducten. Ondanks de lage huurprijs werd de
verhuur van de huisjes echter geen succes. Er was geen
landarbeider te
vinden die de huur kon opbrengen. Al na enige jaren werd het
achterhuis
bij de woning getrokken. De woningen zijn gebouwd in 1901 in
eclectische stijl.
Bij de Agnietenstraat gaat u
rechtsaf
en komt u nog meer woningen tegen van de Woningstichting Openbaar
Belang. U passeert de Akkerstraat, waar tot voor enige jaren
geleden
nog elke zaterdag een markt werd gehouden. Aan de overkant waar nu
"de
Leuke Linde" is, lagen vroeger begraafplaatsen. U slaat rechtsaf
de
Warmoesstraat in.
De eerste bouwprojecten van
Openbaar
Belang in de wijken Lombok en Klarendal waren ontworpen door
enkele
leden van de vereniging met bouwkundige ervaring. Ook de directeur
van
Gemeentewerken Tellegen was lid en betrokken bij de eerste
woningontwerpen. Na diens vertrek naar Amsterdam heeft het bestuur
besloten een timmerman in dienst te nemen die tevens in staat was
de te
bouwen woningen te ontwerpen. Een van zijn eerste opdrachten was
de
bouw van een aantal huizen in de Warmoesstraat, maar E.B.W.
Rademaker
heeft het gevelontwerp aangepast aan de smaak van de tijd. Rond de
ramen en deuren treffen we kraalsteentjes aan die in die tijd in
zwang
raakten. Het kleurgebruik is in de latere fase ook veel bonter. In
de
eerste fasen hardgrauw baksteen afgewisseld met pleisterbanden, in
de
latere fasen, appelbloesem steen, gele sierbanden en rode
sierstenen
rond ramen en deuren. Ook deze woningen stammen uit 1901.
Aan het eind van de Warmoesstraat
gaat u linksaf en komt u aan de achterzijde van de Klarendalse
molen.